بورس چیست و از کی به وجود آمد؟

بورس به عنوان یکی از ستون‌های اساسی ساختمان اقتصاد، امروزه توجه خیلی از ما را به خود جلب کرده است. به دنبال این توجه، پرسش‌هایی در مورد ماهیت این بازار در ذهن ما شکل می‌گیرند. مخصوصاً برای کسانی که قصد شروع سرمایه گذاری در این بازار را دارند، دانستن تعریف دقیق این کلمه و همچنین داستان پیدایش آن، بسیار مفید و حتی ضروری است.

شاید در مورد این عرصه و نحوه ی سرمایه گذاری در آن، به صورت پراکنده چیزهایی شنیده باشیم، اما مطالعه ی دقیق خودمان در این موضوع، ذهن ما را نسبت به آن شفاف‌تر می‌کند و در نهایت، می‌توانیم تصمیم قطعی و سنجیده ای برای ورود به این عرصه خواهیم داشت.

تاریخچه بورس در جهان

به عقیده بسیاری از کارشناسان، ظهور اولیه این واژه، به قرن ۱۵ میلادی برمی‌گردد.

تاریخچه کلمه بورس

زمانی که قشر تاجر و کاسب شهر زیبای بروژ (Bruges) در کشور بلژیک، در گوشه ای از میدان تربورس (TerBeurze) جلوی خانه نجیب‌زاده ثروتمندی به نام واندر بورس، جمع می‌شدند و به حراج و خرید و فروش کالاهای خود می‌پرداختند. کم کم نام بورس بر دیگر مکان‌هایی که مردم در آن داد و ستد می‌کردند نیز گذاشته شد. در آن دوران این مکان ها، نظم و قوانین مشخصی نداشتند. از این رو، تمام مردم می‌توانستند به فعالیت و خرید و فروش در این مکان‌ها بپردازند. اما رفته رفته قوانین و چارچوب‌های خاصی برای این مکان ها در نظر گرفته شد.

از آن پس، فقط تجّار، دلال‌ها و صراف‌ها اجازه ی فعالیت و سرمایه گذاری در بورس را داشتند. این مکان‌های آزاد، کم کم به تالار های مسقف تبدیل شدند و همان کسانی که در فضای آزاد، اجازه ی خرید و فروش در بورس را داشتند، به این تالارها راه یافتند. خیلی از منابع علمی و تاریخی، همین ظهور تالارهای مسقف را، به عنوان آغاز تاریخچه بورس قلمداد می‌کنند.

اولین شرکت سهامی و سرمایه گذاری

تجارت در زمان قدیم، ریسک‌های زیادی داشته که گاهی خسارت‌های وارد شده، منجر به ورشکستگی تاجر می‌شد. به همین دلیل، بازرگانان کم کم به این فکر افتادند که برای کاهش بار ریسکی که بر دوش یک نفر(تاجر) باشد، برای فعالیت خود شریک پیدا کنند. هر چه تعداد این شرکا بیشتر باشد، کسب و کارشان بیشتر رونق می‌گیرد و سود بیشتری به دست می‌آورند. به علاوه، مقدار ضرر و زیان ناشی از شکست‌ها نیز کمتر می‌شود.

با همین نگرش، اولین شرکت سهامی در سال ۱۵۵۳ با نام “ماسکوی” (Muscovy) با مشارکت و سرمایه گذاری گروهی از تاجران در روسیه تاسیس شد.

اولین مراکز بورس در جهان

با توسعه تجارت و داد و ستد در جهان، شرکت های تجاری نیز روز به روز گسترش می‌یافتند. اما از یک سو این پیشرفت برای بسیاری از این شرکت‌ها، بدون شراکت و سرمایه گذاری دیگران ممکن نبود. از سوی دیگر، پیدا کردن شریک‌ها و سرمایه گذاران جدید، نیاز به مراکزی داشت که رشته ی اتصالی باشند میان سرمایه گذاران و شرکت‌ها این مراکز، نام “بورس” گرفتند.

در قرن هفدهم میلادی، اولین بورس اوراق بهادار جهان در شهر آمستردام هلند ظهور پیدا کرد. در این مرکز نیز، اولین شرکتی که اقدام به فروش سهام خود کرد، شرکتی به نام “کمپانی هند شرقی” بود.

شایان ذکر است که بورس آمستردام، در حال حاضر نیز یکی از منابع بزرگ سرمایه گذاری بین المللی است. بعد از آن، آوازه این نوع از داد و ستد رفته رفته به لندن رسید و در قرن هجدهم میلادی، قهوه‌خانه‌های این شهر، به پاتوق معامله‌گران سهام تبدیل شد. سال ۱۷۷۳ فعالان این عرصه، ساختمانی اختصاصی برای فعالیت های خود خریدند. در نهایت در سال ۱۸۰۱ بورس اوراق بهادار لندن، فعالیت رسمی خود را آغاز کرد.

اما در ۱۷ می ۱۷۹۲ در شهر نیویورک، ۲۴ کارگزار بازار سهام، زیر درخت چنار بزرگی در خیابان وال استریت، دور هم جمع شدند و توافق‌نامه ای امضا کردند که به توافق‌نامه “درخت چنار” معروف شد. ۲۵ سال بعد، در ۸ مارس ۱۸۱۷ همان افرادِ درخت چنار، چارچوب ها و قوانینی برای معاملات وضع کردند و با تنظیم اساسنامه ای، فعالیت خود را به طور رسمی آغاز کردند. بالاخره بازار بورس نیویورک در ساختمان اجاره ایِ پلاک ۴۰ خیابان وال استریت، درب های سرمایه گذاری را به روی سرمایه داران باز کرد. با به راه افتادن چرخ بازارهای بزرگ سهام در جهان، به مرور زمان این بازار، تقریباً به تمام کشورهای جهان راه یافت.

تاریخچه بورس در ایران

ایران هم یک کشور میان کشورهایی بود که (نه آنچنان سریع) بورس به مرزهایش ورود پیدا کرد.

تلاش‌های اول راه‌اندازی بورس

ماجرا برمی‌گردد به سال ۱۳۱۵ که کارشناس بلژیکی به نام “ران لوترفلد”، موضوع راه‌اندازی معاملات سرمایه گذاری بازار سهام در ایران را مورد بررسی قرار داد و در آخر اساسنامه‌ای حول محور بورس ایران تنظیم کرد و به مسئولان داخلی ارائه کرد. اما در آن زمان، وضعیت سیاسی جهان به هیاهوی جنگ جهانی دوم کشیده شد و بررسی مطالعات و پیشنهادات مرد بلژیکی توسط مسئولان حکومتی مربوطه، بیش از ۲۵ سال به تعویق انداخته شد.

پس از این وقفه ی طولانی، وقتی که آب‌ها از آسیاب افتاد، در سال ۴۱ در وزارت بازرگانی، کمیسیونی با نمایندگان وزارت بازرگانی، وزارت دارایی و بانک توسعه صنعت و معدن ایران تشکیل شد که تنظیم موافقت‌نامه اولیه تاسیس بازار معاملات سهام در کشور را به انجام رساندند. در پایان همین سال، هیئتی از بورس کشور بروکسل به سرپرستی دبیر کل این بورس، برای همکاری در راه‌اندازی بازار سهام، به ایران دعوت شدند.

و بالاخره در سال ۱۳۴۵، تصویب قانون تشکیل بورس اوراق بهادار توسط مجلس به انجام رسید و برای اجرایی شدن از سوی وزارت اقتصاد به بانک مرکزی ابلاغ شد. در نهایت در تاریخ ۱۵ بهمن سال ۴۶، بورس اوراق بهادار تهران، با انجام چند معامله بر روی سهام بانک توسعه صنعت و معدن، که در آن دوران بزرگترین مجتمع واحدهای تولیدی و اقتصادی بود، فعالیت رسمی خود را شروع کرد.

در این سال‌ها، بورس تهران با ارائه سهام بانک صنعت و معدن، سیمان تهران، سیمان شمال، شرکت نفت پارس، بانک توسعه صنعتی، اوراق قرضه دولتی، اوراق قرضه سازمان گسترش مالکیت صنعتی، اوراق قرضه عباس آباد و اسناد خزانه قدم های اول را برداشت و تا سال ۵۷ تعداد شرکت‌های ثبت شده در بورس، به رقم ۱۰۵ رسید.

مسیر سرمایه گذاری در سهام پس از انقلاب

می‌توان گفت انقلاب سال ۵۷ و تأسیس جمهوری اسلامی، مسیر جدیدی در حیطه سرمایه گذاری در سهام آغاز شد. با تغییر سیاست های اقتصادی حکومت، بانک‌ها، بیمه و تعدادی از صنایع کشور، به مالکیت دولت درآمدند و این رویداد باعث انصراف برخی شرکت های حاضر در بازار سهام شد. به علاوه، ایران در آن سال ها با رویداد های چالش‌برانگیز سیاسی و همچنین وقوع جنگ تحمیلی مواجه شد. در نتیجه تعداد شرکت های پذیرفته شده در بازار سهام که تا سال ۵۷، به تعداد ۱۰۵ رسیده بود، تا سال ۶۸ به ۵۶ شرکت کاهش یافت.

با پایان جنگ تحمیلی، از سال ۶۸ دولت سیاست‌های اقتصادی جدیدی بر مبنای گسترش بازار سرمایه، اعمال کرد. تاثیر این تحولات را می‌توان در افزایش تعداد شرکت های پذیرفته شده در بورس به ۲۵۰ شرکت تا سال ۷۵ مشاهده کرد.

از آن زمان به بعد، عواملی مانند افزایش عرضه سهام شرکت های دولتی در بورس، عرضه این سهام در سراسر کشور از طریق شبکه بانکی، ارائه سهام به قشر کارگر با قیمت‌های مناسب بر اساس مصوبات دولت و در نهایت، ایجاد فضای رقابتی سالم و قانونمند موجب رواج و شایع شدن این نوع سرمایه گذاری میان بسیاری از مردم کشور شد. به دنبال این استقبال، تا سال ۸۳ شاخص های بورس در بازار سرمایه ایران، رشد چشمگیری پیدا کرد.

سال ۸۴ و شکوفایی بازار سرمایه

بازار سهام ایران تا به اینجای مسیر، افت و خیز های زیادی را تجربه کرد. اما در آذر سال ۸۴، یکی از مهم‌ترین دگرگونی‌های تاریخ بورس ایران با تصویب قانون نوینی با عنوان “قانون بازار اوراق بهادار” رقم خورد. این قانون با رفع بعضی از مشکلات و کاستی های قانون اولیه، عرصه را برای پیشرفت گسترده بورس در ایران باز کرد.بر اساس این قانون، سازمانی به نام سازمان بورس و اوراق بهادار با هدف نظارت بر بازار سرمایه تشکیل شد. این امر موجب جداسازی بخش نظارتی بورس از بخش های عملیاتی آن شد. پس از آن، اضافه شدن امکان انجام معاملات آنلاین در سال ۸۹ تحول اثربخش دیگری در عرصه سرمایه گذاری سهام آفرید.

دقیقا بورس چیست؟

برای تعریف بازار بورس، ابتدا بهتر است خود کلمه “بازار” را تحلیل کنیم. بازار مکانی است که در آن خرید و فروش صورت می‌گیرد؛ این مکان می‌تواند یا ساختمانی فیزیکی باشد و یا سایتی در فضای اینترنت. ما در بازار، دو نوع دارایی را معامله می‌کنیم؛ دارایی‌های واقعی و دارایی‌های مالی.

• دارایی‌های واقعی مانند خودرو، زمین، ملک و ساختمان، جواهرات و انواع کالاها نظیر پوشاک، وسایل الکترونیکی و مواد خوراکی و… مسلم است که نام “واقعی” روی این دارایی‌ها به این خاطر است که به طور مستقیم می‌تواند آن‌ها را ببینیم و مصرف کنیم. ارزش هر دارایی واقعی، بسته به نوع، جنس، کیفیت و سایر خصوصیات آن متفاوت است.
• دارایی‌های مالی دارایی‌هایی هستند که ارزش فیزیکی ندارند (طوری که حتی به آن، دارایی‌های کاغذی هم می‌گویند). اما سندی هستند برای میزان اعتبار سرمایه ما. مانند سپرده‌های بانکی، سهام، اوراق مشارکت.

انواع بورس

اما بازار بورس، میدانی است برای مبادله ی انواع دارایی‌های مالی. این بازار را چند بخش دارد که در ادامه به تعریف هر یک از آن‌ها می‌پردازیم.

بورس کالا

بورس کالا بازاری است که در آن انواع کالا معامله می‌شود. در این بازار، شرکت های عرضه کننده، کالای خود را ارائه می‌دهند. سپس این کالاها ارزیابی و قیمت‌گذاری می‌شوند و در آخر توسط کارگزاران به فروش می‌رسند. از این رو، کارگزاران نوعی واسطه میان خریداران و عرضه‌کنندگان می‌باشند. در بورس کالا، غالبا مواد اولیه مانند گندم، برنج، نفت و … داد و ستد می‌شوند. در حقیقت ضعف ها و مشکلات بازار های سنتی مانند نوسانات کاذب، نداشتن چارچوب های مشخص قیمت گذاری و همچنین عدم تضمین های لازم برای طرفین معامله، باعث شکل گیری این نوع از معاملات شد.

بورس ارز

بورس ارز یا Foreign Exchange، آن چنان که از نامش پیداست، به سود و منفعت حاصل از خرید و فروش پول‌های خارجی منتهی می‌شود. افت و خیز ارزش ارزها نسبت به یکدیگر، این بازار را پویا نگه می‌دارد. تفاوت برجسته ای که این بازار با دیگر بورس‌ها دارد، این است که ما در بازار سهام با خرید سهام یک شرکت، مالک آن می‌شویم.

اما در بازار ارز، اگرچه خرید و فروش می‌کنیم اما مالک آن ارز نیستیم. به بیان دیگر سود و زیانی که از بالا و پایین رفتن قیمت ارز حاصل می‌شود، بر سرمایه ما تاثیر می‌گذارد. در حال حاضر، عرصه این نوع مبادلات ارز، در کشور ما وجود ندارد (البته داستان معامله‌های غیرمجاز ارز، احتکار ارز و سودهای غیر قانونی ربطی به این بازار ندارد).

بورس اوراق بهادار

حال نوبت دارایی‌های مالی می‌رسد که در بورس اوراق بهادار خرید و فروش می‌شوند؛ دارایی‌هایی مانند سهام و اوراق مشارکت. برای تعریف درست این بازار، بیایید به سراغ بیان ساده تری برویم. می‌دانیم در جامعه عده ای هستند که فرصت‌های رشد اقتصادی بالایی دارند اما نیازمند سرمایه بیشتر برای توسعه کسب و کار خود دارند. از سوی دیگر، کسانی را می‌بینیم که سرمایه دارند، اما نمی‌دانند چطور از آن بهره‌برداری کنند و در اصل، با سرمایه گذاری صحیح آشنایی ندارند.

هر کدام از این دو گروه، ویژگی‌های خاص خودشان را دارند. شرکت‌های سرمایه پذیر، در هزاران زمینه ی مختلف کار می‌کنند و هر کدام وسعت قلمروی خاص خودشان را دارند. گروه سرمایه دار نیز آدم‌هایی هستند با خصلت‌ها و باورهای گوناگون که برخی از آنها نیاز به سود کلان دارند و ریسک‌پذیرتر هستند و برخی دیگر به سودهای کم ولی مطمئن قانع می‌شوند.

بازار بورس اوراق بهادار، شرایط مشارکت و هماهنگی این دو گروه از مردم جامعه را فراهم می‌کند. شرکت‌های مختلف، برای ورود به این بازار به منظور تأمین سرمایه، باید از فیلتر قوانین و شرایط خاصی عبور کنند. بعضی از این شرکت‌ها نمی‌توانند تحت این استانداردهای تعیین شده، به صلاحیت برسند. سرمایه داران نیز با در نظر گرفتن معیارهای شخصی خود و همچنین نوع فعالیت و استراتژی شرکت ها نسبت به انتخاب سهام مناسب و سرمایه گذاری در آن اقدام می کنند. با به وجود آمدن این حلقه اتصال، دو طرف سرمایه گذار و سرمایه پذیر، در سود و زیانِ مسیرشان، با یکدیگر شریک می‌شوند.

تاثیر بورس بر اقتصاد

نقش بسزای بازار بورس در رشد اقتصادی را می‌توان از جنبه های مختلف مشاهده کرد:

جذب منابع مالی شرکت ها

بازار فرصتی است برای جذب منابع مالی مورد نیاز برای شرکت های تولیدکننده شرکت های خدماتی و …. این شرکت ها با فروش سهام منابع مالی مورد نیاز خود را تامین می‌کنند. اما همین منابع مالی به دو شیوه جذب می‌شود:

‏تامین مالی سرمایه ای

به روشی گفته می‌شود که سرمایه  مورد نیاز، از محل حقوق صاحبان سهام فراهم می‌شود و این سرمایه گذاران جزو مالکان شرکت به حساب می‌آیند.

تامین مالی از طریق بدهی

در این روش، منابع مالی از طریق وام گرفتن از سرمایه گذارانی غیر از سهامداران شرکت است. این افراد با مقدار نرخ معینی توافق شده، از این سرمایه گذاری سود می‌برند.

رونق اقتصادی

این بازار با جذب پس‌اندازهای کم یا هنگفت، به جای راکد ماندن آن در بانک یا هدر دادن آن در بازارهای کاذب دلار و دیگر دلالی ها، چرخ تولید و همچنین رونق اقتصادی کشور را به پیش می‌برد.

بستر سرمایه گذاری مطمئن

 بورس با ایجاد فضایی قانونی و مطمئن با سازوکارهای شفاف، از طرفی بستر مناسبی برای سرمایه گذاری و بهره برداری گروه صاحب سرمایه می‌شود. وقتی عرصه قابل اطمینانی برای بهره برداری از منابع مالی شخصی‌مان، وجود داشته باشد که نظارت دقیق و قانونی بر آن صورت می‌گیرد، دیگر جایی برای شرکت های کلاهبردار با وعده های دروغین نمی‌ماند.

سخن آخر این است که بورس اگر رشد و توسعه دهندگی خود را ثابت نمی‌کرد، در همان تالار های قرن ۱۷ میلادی باقی می‌ماند و کم کم از صحنه ی اقتصاد، محو می‌شد. سال‌هاست این بازار، از خیابان های بروژ بلژیک گرفته تا معاملات آنلاین، آزمون و خطا شده و بر تجربیات خرد جمعی بشر افزوده است. تمام نقص ها و ضعف های آن تا به امروز از بین رفته، پس با بررسی منطقی و تصمیم درست، می‌توانیم دلیرانه پا به این میدان بگذاریم و سهم سود خودمان را دریافت کنیم.